I. Dünya Savaşı’nın en kanlı mücadelenin yaşandığı Çanakkale Cephesinde şiddetli geçen çarpışmalar sonucunda ordunun büyük kısmı savaş dışı kalmıştır. Tartışılan konuların başında savaşta şehit olan asker sayısının kaç kişiye tekabül ettiği ile ilgilidir. Konuyla ilgili üzerinden yıllar geçmesine rağmen derinlemesine bir araştırmanın yapıl-a-mamış olması kaynakların birbirinden farklılıklar göstermesi işin zorluk derecesini artırmaktadır.

Şehit asker sayısı belirlenirken yapılan hatalardan en büyüğü kelimelerin yanlış anlamda kullanılmasından kaynaklandığı bir gerçektir. Şehit ve zayiat kelimeleri karıştırılarak kullanılmıştır. Bunun için anlamlarını açıkça bilmemiz gereken Arapça menşeli şehit kelimesinin anlamı kutsal bir ülkü, din veya inanç uğrunda ölen kimse anlamı taşımaktadır. Zayiat kelime manasıyla “yitik, kayıp” anlamına gelmektedir. Bundan da anlaşılacağı üzere cephede fiilen savaşma özelliğini kaybeden askerler için kullanılmalıdır. O halde ordu zayiatı denilince cephede ölenler, yaralananlar, esir düşenler, kaybolanlar ve kaçanlarla birlikte toplam sayıyı kabul etmek gerekmektedir. (A.C.)

             I. Dünya Savaşı’nın en kanlı mücadelenin yaşandığı Çanakkale Cephesinde şiddetli geçen çarpışmalar sonucunda ordunun büyük kısmı savaş dışı kalmıştır. Tartışılan konuların başında savaşta şehit olan asker sayısının kaç kişiye tekabül ettiği ile ilgilidir. Konuyla ilgili üzerinden yıllar geçmesine rağmen derinlemesine bir araştırmanın yapıl-a-mamış olması kaynakların birbirinden farklılıklar göstermesi işin zorluk derecesini artırmaktadır.

Şehit asker sayısı belirlenirken yapılan hatalardan en büyüğü kelimelerin yanlış anlamda kullanılmasından kaynaklandığı bir gerçektir. Şehit ve zayiat kelimeleri karıştırılarak kullanılmıştır. Bunun için anlamlarını açıkça bilmemiz gereken Arapça menşeli şehit kelimesinin anlamı kutsal bir ülkü, din veya inanç uğrunda ölen kimse anlamı taşımaktadır. Zayiat kelime manasıyla “yitik, kayıp” anlamına gelmektedir.[1] Bundan da anlaşılacağı üzere cephede fiilen savaşma özelliğini kaybeden askerler için kullanılmalıdır. O halde ordu zayiatı denilince cephede ölenler, yaralananlar, esir düşenler, kaybolanlar ve kaçanlarla birlikte toplam sayıyı kabul etmek gerekmektedir.

Çanakkale Savaşı şehit sayısının 253 bin olarak dile getirilmesi zayiat kelimesiyle karıştırılarak ya da bilinçli olarak günümüze kadar devam etmiştir. Gerçek şehit sayısı kaynaklara göre bu sayıdan uzak görülmektedir. Gerçek sayıya ulaşabilmek için cepheye gelen askerin kaç kişi olduğunun bilinmesiyle işe başlanmalıdır. Ardından kanlı çarpışmalardan sonra kayıplar sağlıklı bir şekilde tespit edilebilmiş mi ? Bu sorunun cevabı olarak Kum kale Çıkarmalarında en büyük zayiatı veren 3. Tümen yaralı olanların bakımsız kalarak dağılmaları, birbirine karışan birlikler ve subay zayiatının fazla oluşundan dolayı gerekli personel işlerinin yapılmaması yüzünden ne kadar zayiat verildiği saptanamadı. 3. Tümen komutanının harekât sonrasında muharebe raporunda zayiata ait hiçbir kayıt bulunamadı. Neden sonra, taburlarda ayrı ayrı araştırma ve incelemelerle gerçek zayiatı ayrıntılı olarak çıkarılabildi. 3 Tümen zayiatı 17 subay, 450 er şehit, 23 subay 740 er yaralı 5 subay, 500 er kayıp olmak üzere toplam 1735 olarak belirlenmiştir.[2]

Milliyet Gazetesi’nde yayınlanan “İşte Tarihi Gerçek” Çanakkale’de 250 Bin Değil 57 Bin Mehmetçik şehit düştü haberine göre: Çanakkale Zaferi'nin 85. yıldönümü dün görkemli törenlerle kutlanırken, Genelkurmay Başkanlığı'nın yaptığı bir araştırma, tarih kitaplarında verilen "250 bin şehit" sayısının yanlış olduğunu, savaşta 57 bin kişinin şehit düştüğünü ortaya koydu. Tarihi yanlışlık, Gelibolu Tarihi Milli Parkı'nın, "Barış Parkı" olarak düzenlenmesi için "Uzun Devreli Gelişme Planı" hazırlanırken ortaya çıktı. ABD'nin Vietnam'da yaşamını yitiren askerlerine yaptığı gibi şehitlerin isimlerinin savaştıkları cephelere yerleştirilecek anıt ve dikilitaşlara kazınmasını öngören proje için Genelkurmay Başkanlığı'ndan bilgi istendi. Başbakanlığa Genelkurmay Başkanlığı'ndan verilen bilgide, Çanakkale şehitlerinin sayısının tarih kitaplarında öğretildiği gibi 253 bin değil, 57 bin olduğu belirtildi.

Genelkurmay Başkanlığı Askeri Tarih Araştırmaları Strateji Etüdler Daire Başkanlığı (ATASE) tarafından yürütülen araştırmada, 253 bin şehit rakamının, askeri kayıtlardaki "kayıp" ifadesinin yanlış yorumlanmasından kaynaklandığı ortaya çıktı. Cephede şehit düşen 55 bin 801 kişinin ismini tek tek belirleyen Genelkurmay Başkanlığı, "kayıp" ifadesinin hastalık, esirlik, kaybolan, kaçan, sakat kalan, yaralanan, sonradan savaşamayacak duruma düşenleri kapsadığına dikkat çekti. Buna göre, şehit olarak ifade edilen 253 bin kişiden 195 bini resmi kayıtlarda "kayıp" olarak görünüyor. Araştırmada kayıp 195 bin askerin yaklaşık 20 bininin hastalık sonucu kaybolduğu bilgisi kesinlik kazanırken, askerlerden 10 bininin, savaş sırasında firar ettikleri ya da esir düştükleri sanılıyor. Kalanların ise, yaralı olduğu ve savaşamayacak duruma düştüğü için kayıtlara "kayıp" olarak geçildiği tahmin ediliyor. [3]

İslam Ansiklopedisi savaşa katılanların yaklaşık 700 bin kişi olarak belirtmiştir. 190 -350 bin arasında zayiat sayısı olarak vermiştir. Genel Kurmay Etüt Başkanlığının resmi kayıtlara dayanarak tespit ettiği şehit sayısı 213.882’ dir.[4]

Çanakkale Savaşları hakkında çeşitli araştırmalar yapan Burhan SAYILIR Çanakkale Savaşları’nın bilançosunu değişik görüş ve rakamlardan ortalama olarak silâhaltına alınan 500.000, ölü sayısı 76.625, yaralı sayısı 100.177, esir ve kayıp sayısı 10.067, savaş dışı kalanlar 64.440 toplam zayiat ise 251.309 kişi olarak belirtilmiştir.[5]

Cephede görev yapan Cemil CONK Paşa Türk ordusunun 310 bin subay ve er mevcudu olduğu söylemektedir. Bu kuvvetlerin ölü, yaralı ve akıbetleri meçhul olmak üzere 186 bin kaybımız vardır.[6]

            5. Ordu Komutanı General Limon Von sanders: Toplam Kayıp 218.000, Şehit (Ölen) 66.000 Yaralı 42.000, Kayıp, esir ve savaş dışı kalan 110.000’dir.[7]

Türk resmi yayınında garip bir yeknesaklık ile Türk zayiatı 251.000 olarak gösterilmektedir. Fakat diğer Türk muharrirleri bu kaybı 350.000’e çıkarmaktadır.[8]

Şevket Süreyya AYDEMİR ise şehit 55.177, yaralı 100.177, muhtelif hastalıklardan ölen 21.498, kayıp 10.067 toplam olarak 186.919 harp esnasında bu cepheden geriye sevk edilen hasta ve tebdil havalıların sayısı 64.440 olarak alınınca umumi yekûn sayı 251.359’dur.[9]

Hasan Mert, Çanakkale Savaşlarının Askerî, Siyasî ve Sosyal Sonuçları adlı makalesinde Türk Genelkurmayın kayıtlarına göre şehit sayısı kara muharebelerinde 57.084, Deniz muharebelerinde 179 toplam 57.263 ‘tür. Esir yaralı ve kayıplarla birlikte sayı 211.000 dir.[10] 

Harekâtın devamı sırasında getirilmiş kuvvetlerle Çanakkale Savaşlarına 22 tümen iştirak etmiştir. Zayiatı karşılamak üzere gelen ikmal erleriyle beraber genel toplam 350.009 kişi katılmıştır.[11]                           

Yabancılara göre ise rakamlar şöyle ifade edilmektedir.

Lanne :Şehit (Ölen) 120 000 ,Hasta 120 000’dir.[12]

 Alman Albay Hans Kannengiesser’e göre Savaşa katılan 849.000(?) Şehit (Ölü)-Yaralı-Kayıp 165.371, Hastalıktan Ölen 85. 938 kişidir.[13]

 5. Tümen Kurmay Subayı Bnb.Mühlmann’a göre ise Çanakkale Savaşı zayiatları şu şekildedir:  Savaşa Katılanlar 220.000, Şehit (Ölü) 55.000 olarak zikretmiştir.[14]

Kabisch Şehit (Ölü) 220.000’dir. [15]

General Pomiankowski 1909 - 1918 yılları arasında Avusturya Macaristan İmparatorluğu'nun askeri ataşesi Pomiankowski’ye göre: Savaşa Katılanlar 250.000, Şehit (Ölen) 55.000, Yaralı 100.000, Kayıp 10.000, Hasta 64.000 olarak belirlemiştir.[16]

Gelibolu Çıkarma birliklerinde Hekim Asteğmen Dr. Hiltmann’a göre ise sayılar şu şekildedir: Savaşa Katılanlar 218.000 (25.04.1915-09.01.1916 ) , Şehit (Ölü) 66.000’dir.[17]

Startz: Şehit-Yaralı, Hasta 251 000 dir.[18]

             Sonuç olarak yaklaşık 1 yıl süren Çanakkale Muharebeleri kayıplarıyla ilgili kaynaklarda ve yayınlarda birbirinden tutarsız rakamlar verilmektedir. Bu da gerçek sayıya ulaşmayı zorlaştırmaktadır. En kısa sürede gerekli arşiv çalışmalarının ve Şehit mezarlıklarının ayrıntılı bir şekilde incelenerek çok geçmeden çalışmalar yapılmalıdır. 2014 yılında yeni şehit mezar yerleri tesadüf eseri suyolu kazıları sırasında bulunması da çok fazla önem vermediğimizin açık bir ifadesidir.  

Asıl mesele Çanakkale’de verilen zayiatın az ya da çok olması değildir. Son yıllarda sayıyı fazla göstermeye çalışan bir kesimin olduğu da söylenebilir. Burada önemli olan savaşta gerektiğinde Türk askeri kendisini kurşunlara siper ederek vatan topraklarının düşman eline geçmesini önlemiş, hatta gülerek şahadete yürüyerek en büyük mutluluğa ulaşmıştır.

Türkiye Cumhuriyeti’nin uzun yıllar gelişme gösterememesinin en büyük sorunlarından biri de Çanakkale muharebelerinde yetişmiş genç dinamik insan gücünü kaybetmiş olmasındandır. Bu kayıplar yaşanmamış olsaydı şimdi ülkemizin çok farklı bir konumda olacağı şüphesizdir. 

KAYNAKÇA

AYDEMİR, Şevket Süreyya, Makedonya’dan Ortaasya’ya Enver Paşa (1914-1922) C.3, Remzi Kitap Evi, İstanbul 2005.

1.Dünya Harbinde Türk Harbi V. Cilt Çanakkale Cephesi 2.Kitap, Gnk. Yayınları , Ankara 1978.

ÇALIK, Ramazan, Çanakkale Muhaberelerine Alman Bakışı, http://www.isam.org.tr/documents/_dosyalar/_pdfler/osmanli_arastirmalari_dergisi/osmanl%C4%B1_sy20/2000_20_CALIKR.pdf (19.11.2014)

ERDEMİR, Lokman , Çanakkale Savaşı Siyasi,Askeri ve Sosyal Yönleri, Gökkubbe , İstanbul 2009.

MARTI, Metin ,(Haz.), Çanakkale Hatıraları, C.2, Arma Yayınları,İstanbul 2002.

MERT, Hasan, Çanakkale Savaşlarının Askerî, Siyasî ve Sosyal Sonuçları ..http://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=290844 ,02/12/2014.

OGLENDER,General C.F. Aspinasll, Büyük Harbin Tarihi Çanakkale Gelibolu Askeri Harekatı C.2, Arma Yayınları, İstanbul, 2005.

SAYILIR, Burhan, Çanakkale Savaşları ve Savaş Alanları Rehberi, Siyasal Kitapevi, Ankara 2007.  

  MİLLİYET,“İşte Tarihi Gerçek”. 19.03.2000.

KATEGORİDEKİ DİĞER BAŞLIKLAR