GELİBOLU’YU ANLAMAK

Yeni Zelandalıların Çanakkale Muharebeleri’ndeki resmi tarih yazıcısı sayılan Fred Waite, The New Zealanders at Gallipoli adlı eserinde, Çanakkale Muharebeleri sırasında 19 Mayıs Türk taarruzu ve 24 Mayıs ateşkesini aktardığı bölümde, Peninsula Press adlı bir gazetenin sayfasını paylaşmıştır. Charles Bean’in Gallipoli Correspondent isimli eserinde ifade ettiği şekliyle bu gazete, askerlerin cepheden haberler aldığı, Yüzbaşı Maxwell tarafından sansüre tabi olunan resmi ve gayri resmi haberlerden oluşturulan ve Gökçeada’da basıldıktan sonra (Genel Karargah’ta) cephede birliklere, tabur seviyesine dek karargâhlara gönderilen bir gazeteydi . Alışılagelmiş cephe haberlerini veren gazetenin 3 Temmuz 1915 tarihli 44. sayısını diğerlerinden farklı kılan bir yönü vardı. Fark yaratan bu husus, “Hüseyin Ağa” isimli şehit bir Türk askerinin üzerinden çıkan, eşi ve kayınpederi tarafından kendisine gönderilmiş mektupların İngilizce tercümesinin gazetede yayınlanmış olmasıydı. (M.O.Y.)

Gözlerini kaybeden Mersinli Emin ile birlikte hayatta kalabilen 500 kadar arkadaşı teslim olmak zorunda kaldılar. Albay İsmet bey ve 3. kolordu karargâhı Avustralyalıların elinden son anda kurtulmuş, geride kalabilenler Teleşşeria’ya doğru geri çekilmişlerdi. Çok daha önemlisi o hengamede içme suyu kuyularu tahrip edilememişti! General Allenby , Filistindeki Türk ordusunu sıkıştırmak için (üstelik su kaynakları ile beraber!) önemli bir köprübaşı elde etmiş, Gazze-Birüssebi hattı çökmüştü. Şimdi hedef önce Gazze sonra Kudüs’tü. Kısa bir süre sonra Gazze düşecek , Türkler aşamalı olarak Kudüs’e doğru geri çekilecekti. Yıldırım organize olamamış bir ordular grubunun gösterişli ismi olarak tarihe geçti. Birüssebi’nin kaybedilmesi Osmanlı komuta kademesinde şiddeti tartışmalara neden olmuş Von Kress Paşa raporunda İsmet (İnönü)’yü suçlamış, Albay İsmet bey ise suçlamaları reddetmişti. Falkenhayn’ın değerlendirme raporunda Birüssebi’nin kaybından ve başarısızlıktan daha çok von Kress’i sorumlu tuttuğu görülüyordu (T.Y)
Bu yazı Atlas Tarih Dergisi Ekim-Kasım 2017 sayısında yayımlanmış, editöryal izinle sitemize konulmuştur.

Bununla birlikte I. Dünya Savaşı’na İngiltere ile birlikte yola çıkan ve bu ülkenin yoldaşlığını yapan Fransa, Çanakkale Cephesi’nde de müttefikini yalnız bırakmamıştır.

Daha önceki yazımızda 1915 senesinde Bahriye Nezâreti Birinci Dâire İkinci Şubesi tarafından tertip edilen, Matbaa-i Bahriye tarafından basılan, “İngiltere ve Fransa’nın Bahr Sefid’de Bulunan Sefâin’i Harbiyesi’nin Albümü” adlı yayında bahsedilen İngiltere’ye ait harp gemilerinin özellikleri tablolaştırılarak sunulmuştu. Bu yazımızda ise aynı yayında geçen Fransa’ya ait harp gemilerinin özellikleri tablolaştırılarak sunulacaktır. Bununla birlikte Çanakkale Cephesi’nde görev alan İngiliz ve Fransız harp gemilerinin muharebe özelliği genel olarak anlatılmış olacaktır.

4.Ordu karargâhında bulunmuş Cevat Rıfat Atilhan ,1950 li yıllarda o dönemde Büyük Doğu dergisinde  7. Ordu komutanı olan  Mustafa Kemal Paşa hakkında orduyu haber vermeden geriye çektiği, bundan yararlanan İngilizlerin 8.Ordu’yu imha ettiğini, hatta daha da ileri giderek Mustafa Kemal’in İngilizlerle anlaştığını yazacaktı. Bu deli saçması iddiaların bugün bile dillendirilmesi üzücü. Allenby ilk anda 7.Orduyu değil 8.Ordu cephesini çökertti. 7.Ordu bir gün sonra 20 Eylül 1918’de sağ yanının ve kuzeyinin İngilizlerce çevrilmesi üzerine geri çekilmeye başlamak zorunda kaldı. 1.Tümen’in komutanı Hans Guhr’un yazdığına bakılırsa aslında 7. Ordu’nun aslında çok daha önceden çekilmesi gerekiyordu. Karargâhlar arasında iletişimin sık sık bozulması 4.Ordu ordu karargâhında görevli bir subayın yıllar sonra hayal gücünü bir hayli zorladığı görülüyor. Özellikle Osmanlı tarafı açısından kaotik bir periyodun tarih yazımı Lawrence’ın ya da Cevat Rıfat’ın hayal dünyasına bırakılacak kadar basit değil. Türk tarihinin en kara günlerinden bir olan Filistin cephesi Eylül ve Ekim 1918 günlerini daha soğukkanlı değerlendirmek zorundayız.

İngiliz donanması Fransız donanması ile birleşerek “Birleşik Filo” adı altında yenilmeyeceği düşünülen bir armada oluşturmuşlardı. Bu armada ile yapılacak olan ilk iş de Çanakkale Boğazı’nın geçilmesiydi.
Bu donanmanın amiral gemisini ise daha çiçeği burnunda henüz bir yaşında olan, donanmanın gözbebeği Queen Elizabeth’ti. Üzerindeki muhteşem 38 cm.lik toplarıyla deneme atışlarını Çanakkale Boğazı’ndaki tabyalar üzerinde gerçekleştirecekti.
Bu çalışmamızda, 1915 senesinde Bahriye Nezâreti Birinci Dâire İkinci Şubesi tarafından tertip edilen, Matbaa-i Bahriye tarafından basılan, “İngiltere ve Fransa’nın Bahr Sefid’de Bulunan Sefâin’i Harbiyesi’nin Albümü” adlı yayında bahsedilen İngiltere’ye ait harp gemilerinin özellikleri tablolaştırılarak sunulmuştur. (B.A.)

Dünya Savaşları şüphesiz Yakınçağ’ın en önemli olaylarının başında gelmektedir. Çanakkale Cephesi ise I. Dünya Savaşı’nın seyrini belirleyen, savaşın uzamasını sağlayan bir cephe olarak Türk ve dünya tarihi açısından ayrı bir önem taşımaktadır. Üzerinden 100 yıl geçmiş olan bu büyük mücadeleyi ve kahraman ruhu anlamak, bu ruhun topluma yayılmasını sağlamak için mücadele etmek ise biz tarihçilerin yegâne vazifesidir. Bunu gerçekleştirmek içinse başvurmamız gereken temel yöntem ‘’tarihsel empati’’ oluşturabilmektir. Halk arasında ‘’o ruhu yaşamak’’ dediğimiz kavramın bilimsel adı diyebileceğimiz tarihsel empatiyi sağlamanın en önemli yolu ise tarih biliminde deney ve gözleme yer veremeyeceğimiz için, o dönemi yaşayan insanların duygularını okumak ve böylece o insanların yaşadıklarına kulak vermek olacaktır. İşte bu sebepledir ki, bu çalışmada, Çanakkale Cephesi ile ilgili ‘’birincil kaynak’’ olarak sayabileceğimiz anı, hatırat, günlük, mektup gibi eserlerin bibliyografyalarına yer verilmiştir. (S.A.)

Gelibolu Yarımadası her yıl milyonlarca insan tarafından ziyaret edilen ve dolayısı ile gerek ulusal gerekse uluslararası toplum nazarında göz önünde olan bir alandır. Burayı ziyaret eden insanların büyük çoğunluğu her ne kadar şehitlikleri ve yabancı mezarları ziyaret amaçlı geliyor olsa da bu ziyaret esnasında, güzergâhnda yer alan tarihi yarımadanın diğer kültürel varlıkları hakkında da bilgi almaktadırlar. Bu nedenle tarihi yarımadadaki kültür varlıkları üzerine gerçekleştirilen çalışmalar, anlatıların sağlam temele oturtulması için büyük önem arz etmektedir. Ziyaret güzergâhında yer alan kültür varlıklarından biri de Saka Baba Dergâhı’dır. Bu çalışma, tarihi Gelibolu Yarımadası’nda Kadir Baba ismiyle anılan ve bu çalışma ile Saka Baba Dergâhı olduğu tespit edilen tekke hakkındaki tespit ve değerlendirmeleri içermesi bakımından analitik bir çalışmadır. Çalışma için literatür taraması yapılmış ve tekkedeki mezar taşlarında yer alan ifadeler ile Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi’nden elde edilen döneme ait belgeler araştırmacı tarafından günümüz Türkçesine aktarılmıştır. Çalışma ile tekkenin bir Bektaşi tekkesi ve isminin “Saka Baba Dergâhı” olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca 1826’da Bektaşiliğin yasaklanması sonrasında bir dönem Kadiriye Tarikatı idaresine geçtiği ve ilerleyen tarihlerde tekrardan Bektaşi Tekkesi olarak faaliyetine devam ettiği sonucuna ulaşılmıştır. Çalışma ile tekkenin gerçek isminin literatüre geçmesi ve mezar taşlarının kataloglanarak kayıt altına alınması amaçlanmıştır. (İ.S.)

6-10 Ağustos 1915 tarihleri arasındaki beş gün, Gelibolu Yarımadası üzerindeki bütün harp sahalarında (Seddülbahir-Arıburnu-Anafartalar) muharebelerin yaşandığı her iki tarafın neredeyse bütün kuvvetlerini cepheye sürdüğü en kanlı ve buhranlı günler olmuştur.
Neticede Çanakkale’deki İngiliz kuvvetlerinin beş yeni tümenle takviye edilmesine karar verilmişti. İlave kuvvetlerle Ağustos ayının ilk haftasında Gelibolu Yarımadası’ndaki İngiliz ordusu mevcudunu ikiye katlayarak 150 bine ulaşmıştı. Bu kuvvetle girişilecek Anafartalar-Conkbayırı-Kocaçimen harekatıyla Arıburnu bölgesindeki Türk kolordusu yerinden sökülerek bölgeye hakim olmak amaçlanmıştı. (M.A.)

Günümüzde bile Çanakkale Muharebeleri’nden kalma lağımların gün yüzünde olması, lağım harekatının nasıl yapıldığı konusunda insanlarda merak uyandırmaktadır. Bu yazımızda, Çanakkale Muharebeleri’ne katılmış olan Alman Lağımcı Zâbitânı’ndan Mülazım-ı Evvel Bruh Müller’in, 1916 yılında Maltepe İstihkâm Talimgahı’nda verdiği konferansın tercümesini paylaşacağız.
Müller bu konferansında, Güney Cephesi’nde Zığındere, Yumurta Tepe, Kerevizdere ve Kirte Deresi civarındaki lağım muharebeleri, lağım taarruzlarının nasıl ve ne şekilde olacağı, düşman tarafından patlatılmaya hazır olan bir lağıma karşı yapılması gerekenler, lağımların inşası ve gerekli malzemeler, galeri inşası, lağım inşasında çalışacak askerlerin özellikleri ve çalışma şartları, dinleme hizmeti, imlâ hakkı ve sıkılama vb. gibi lağım harekatı ile ilgili birçok önemli konulara değinmiştir. (B.A.)