GELİBOLU’YU ANLAMAK

Durkheim & E. Denis anlatısı ve savaşın başındaki gerilime Fransız tezleriyle bakmak Dönemin Sorbonne Üniversitesi’nde görev yapan iki önemli Fransız profesörü, modern sosyolojinin kurucu isimlerinden Emile Durkheim (1858-1917) ve tarihçi Ernest Denis (1849-1921), 1915 yılında kaleme aldıkları ortak bir çalışmada,[i] savaşa neden olan ana dinamikleri inceleyerek Almanları asıl sorumlu olarak işaret ediyor. Kaleme alındıktan 110 yıl sonra, geçtiğimiz günlerde Türkçeye çevrilen çalışma temelde iki bölümden oluşuyor. Bu yazı İlk olarak Ekopolitik.org sitesinde yayınlanmış, yazarından izinle sitemize konulmuştur.

Ahmet Kâmil Bey’in esarette iken kaleme almış olduğu bu tarihçe, Osmanlı ordusunun Irak Cephesi Harekâtını öz ve özgün bir şekilde anlatmaktadır.
Ahmet Kâmil Bey, tarihçe metninin en sonuna ilave ettiği notta maksadını ve niçin böyle bir tarihçe hazırlamaya gerek duyduğunu ifade etmiştir. Ahmet Kâmil Bey, askerlik hayatı boyunca tuttuğu günlükteki notları ile esaret arkadaşlarından edindiği bilgileri bir araya getirerek bu tarihçeyi hazırladığını, esaret hayatında boş geçen günlerini bu şekilde değerlendirerek gelecekte I. Dünya Savaşı’nın birçok evrelerini tahkik ve analiz edecek askerlere/sivillere kaynak olmak üzere Irak’ta meydana gelen muharebeleri öz halinde yazarak kayda geçirmeyi hedeflemiştir. Ahmet Kâmil Bey’in kısa ve öz bir içerikle kaleme aldığı “Kûtülamâre ve Irak Cephesi Tarihçesi”, tanık olanların gözüyle yazılmış olması, daha önce yayımlanmış Irak cephesine dair eserlerden farklı ve özgün bilgiler içermesi açısından son derece kıymetlidir.

Fransa’nın kuzeyinde bulunan, doğal yapısı oldukça çeşitlilik arz eden Somme, geniş tarım arazileri, ormanlar ve nehirlerle kaplıydı. Bölgeye adını veren Somme Nehri ise, en önemli su kaynağıydı. Genellikle düz ve hafif dalgalı bir yapıya sahip arazisinde, okyanus iklimi etkisiyle yıl boyunca yağışlı ve ılıman bir havası vardı. Toprak işlenmeye uygundu. Sırf bundan dolayı dahi, I. Dünya Savaşı boyunca askerlere birçok siper kazılması emri verilmişti. Bu bereketli topraklar, 1916’dan itibaren takviye edilen birliklerle şiddeti hayli artan çatışmaların yaşandığı bir cehenneme dönmüştü. Halen toprağında yatan sanatçılar var.

Birinci Dünya Savaşı’nda 10 civarı besteci cephede öldü. Bunlardan beşi İngiliz’di ve dördü Fransa’daki Somme Muharebeleri esnasında hayatını kaybetmişti. (E.A.)

Siper koşulları askeri açıdan kötüydü, ancak halk sağlığı açısından bir felaketti. Hijyen o kadar kötüydü ki siperlerde bir veya iki hafta geçirdikten sonra askerlerin bitlerden arındırılması, iyice temizlenmesi ve temiz kıyafet ve ekipman sağlanması için siper hatlarının gerisine gönderilmesi gerekiyordu. Buna rağmen, hastalıklar yaygındı. Bu nedenle savaşın sürdüğü dört yıl boyunca Batı Cephesi’nde ‘siper’ ön ekini alan ve ‘siper’ hastalıkları olarak adlandırılan dört hastalık büyük sorun teşkil etti. Bununla birlikte daha önceki savaşlarda tecrübe edilmemiş olan siper yaşamı nedeniyle fare, bit, bire gibi canlıların olağanüstü sayılabilecek oranda çoğalması, hastalıkların daha hızlı bulaşmasıyla daha önce bilinmeyen yeni hastalıkların tecrübe edinmesine neden olmuştur. Siperde sadece siper ön ekini alan hastalıklar görülmüyordu. Siperlerdeki yaşamdan kaynaklanan başka sağlık sorunları da vardı. Çünkü siperlerdeki hijyenik şartlar yeterli değildi. Olumsuz hava koşulları siperlerdeki yaşamı daha da kötüleştirmiştir. Sıcak yaz aylarında; lağım ve çok sayıdaki ceset farelerin sayısındaki olağanüstü artış gibi etkenler bulaşık su ve gıdalar aracılığıyla dizanteriye neden oldu. Soğuk kışlar su baskınlarına ve donmaya neden oldu. (E.K.)

10 Temmuz 1916’da Galiçya cephesine sevkiyat için hazırlıklara başlandı. Askerler hazırlıklarını tamamladı ve Rus yapımı Mosin Nagant tüfekleriyle donatıldı. Enver Paşa bu kolorduda görev yapacak askerlerin seçiminde çok hassastı. Bu askerlerin Osmanlı ordusunu temsil edeceklerini önemle vurguladı ve en güçlü askerlerin cepheye gönderilmesini istedi. Enver Paşa’nın emriyle 15. Kolordu’yu oluşturacak askerler 32 yaş ve altında ( 1884 ve sonrası doğumlu), fiziki açıdan zinde ve sağlıklı olan, göze çarpan genç erlerden ve becerikli genç subaylarda seçileceklerdi.(T.Y.)

I. Dünya Savaşı, 28 Temmuz 1914 tarihinde başlayıp 11 Kasım 1918 tarihinde sona eren Avrupa merkezli küresel bir savaştır. 1917’de Amerika Birleşik Devletleri’nin savaşa katılmasına kadar bu savaş ABD basınında “Avrupa Savaşı” Avrupa’da ise “Büyük Savaş” olarak adlandırılmıştır. Savaşın taraflarından biri olan Osmanlı İmparatorluğu’nda genel savaş anlamında “Harb-i Umumi”, halk arasında ise “Seferberlik” olarak adlandırılmıştır. İkinci Dünya Savaşından sonra savaşa I. Dünya Savaşı İsmi daha çok kullanılmaya başlandı ve günümüzde de en yaygın kullanım şekillerinden biri oldu. (E.K.)

Enver Bey, pek çok İstiklâl kahramanı gibi adı unutulmuş, subaylarımızdan biridir. Adı bir, iki kitap sayfasında, birkaç gazete yazısında ve bazı ansiklopedilerde geçer. Askerlik hayatı boyunca “Görünmeden gören, ölmeden dönen” bu keşif subayının hayatı yazık ki, ayrıntılı olarak hiç araştırılmamıştır. Birinci Dünya Savaşı ile ilgili olarak da aynı durum kısmen söz konusudur. Fakat yine de aile arşivinde bulunan Çanakkale Harp madalyası ve bir takım bilgiler onun Çanakkale cephesinde, hem de süvari alayında bulunduğunu göstermektedir. Ayrıca Enver Bey’in aile içi sözlü belleğe göre Suriye-Filistin cephelerinde de bulunduğu ifade edilmektedir. (C.Y.)

Yıldızı sadece askerî değil sivil çevrelerde de parlayan genç Mirliva 99’luk tespihini bırakmış, emir erine iki kahve ve Bafra Maden sigarası söylemişti, kendisiyle röportaja gelen genç gazeteci için. Mart 1918’in son günlerinde İstanbul Akaretler 76 numaralı dairede, cumba tavanlarına ve pencere kenarlarına varıncaya kadar kanepeleri, koltukları bile halılar, seccadeler ve kilimler altında, köşede İngilizlerden zapt bir makinalı tüfek, etrafa yayılmış Çanakkale notları içeren defterlerle dolu gölgeli geniş bir odada gazeteci Ruşen Eşref Bey Yeni Mecmua’nın “Fevkalâde” nüshası için “Anafartalar Kahramanı” Mustafa Kemal Paşa ile röportaja hazırlanıyordu. Üç gün süren röportaj sonrasında Çanakkale Muharebeleri’nde gösterdiği kahramanlıkların büyüklüğü ve önemini bizzat ondan dinleyerek millete çok önemli bir belge bıraktığını düşünecek , Mustafa Kemal Paşa’da “Rembrandt’ın Altın Miğferli Cengaveri’ni andıran bir heybet vardı” diye yazacaktı. “İnsan onun ağzından çıkan her sözün önemli bir düşünceye kalıp olduğu tesirini gecikmeden alıyordu.” (T.Y)
NOT: Bu makale, Türk Yurdu Dergisi, Kasım 2023 sayı 435’te yayınlanmış olup editöryal izin ile sitemize konulmuştur. Teşekkür ederiz.