GELİBOLU’YU ANLAMAK

Milletimizin Çanakkale’ye bakışı budur ve bu bakışta bir sakatlık bulunmamaktadır. Anadolu’nun ücra bir köyünde yaşayan, okuması yazması olmayan Ayşe Nine’den, Çanakkale’de gördüklerini duyduklarını sorgulamasını ve doğru bilgiye ulaşmasını beklemek doğru değildir. Doğru olan Ayşe Nine’nin güvenerek kendini teslim ettiği kimselerin vazifelerini bi hakkın yerine getirmeleri ve ona sadece doğruyu anlatmalarıdır. Zihne yanlış yerleşen bir bilginin düzeltilmesi kolay değildir. Konu Çanakkale olunca zorluğun derecesi misliyle artmaktadır. Zığındere Sargıyeri’nde bükülen ağacın, Anafarta cephesinde kaybolan birliğin, kan kokan derenin hikâyesi bu mevzuya verilecek önemli örneklerdir. Ziyaretçiye bu hikâyelerin doğru olmadığı söylendiğinde hemen itiraz edilmekte, bir yazarın kitabı, bir gazetecinin yazısı, ya da bir mihmandarın anlatımı delil olarak gösterilmektedir. (O.K.)

Çanakkale Savaşı, zamanında nasıl bütün dünyanın dikkatle takip ettiği bir harpse, 100. senesi de, bütün dünyayı ilgilendiren bir yıl dönümüdür. Döneminde Çanakkale’de Osmanlı devletine karşı savaşanlar oradaki varlıklarını nasıl zamanın basın araçları yoluyla dünyaya duyurduysa, Osmanlı yönetimi de bu savaşın dünyaya bütün yönleriyle duyurulması için çeşitli faaliyetler yürütmüştür.Bu faaliyetlerin en belli başlısı, İstanbul’dan götürülen bir “Edebi heyet”in Çanakkale cephesini ziyaretidir. Çanakkale Muharebeleri sırasında 28 Haziran -10 Temmuz 1915 tarihleri arasında, zamanın Harbiye Nezâreti’nin davetlisi olarak Çanakkale Cephesi, bir grup edebiyatçıya (Ömer Seyfettin, Hamdullah Suphi, Ali Canip, Celal Sahir, Hakkı Süha, Faik Ali, Enis Behiç vs.) ziyaret ettirilmiş ve dönüşte de bu yazarlar intibalarını kaleme almışlardır. Heyete ağırlık edebiyatçılarda olmakla beraber, müzikçiler ve ressamlar da bulunmaktaydı. Benzer bir faaliyet, Suriye, Filistin ve Lübnan’dan 31 kişilik bir “ilim heyeti”nin ekim ayındaki cephe ziyaretidir. “İlim Heyeti” denilmekle beraber, heyette ilim adamları dışında şairler, edibler, hatibler ve gazeteciler de bulunmakta idi.

İngiltere’nin 15,000 Kanadalı askeri Çanakkaleye gönderme kararına rağmen bu sevkiat gerçekleşmemiş, Ancak sayısını tam olarak bilemediğimiz Kanadalı askerler bir birlik halinde değil, bireysel olarak değişik İngiliz hatta ANZAC kuvvetleri arasında bile yer almıştır. Kuzey Amerika kıtasından Çanakkale Savaşına katılan tek organize birlik 1076 Newfoundland alayıdır. Ancak bu eyelet 31 Mart 1949 yılında Kanada’ya katıldığından Çanakkale savaşı sırasında İngilterenin bir parçası durumundadır ve İngiltere adına Gelibolu çıkartmasına katılmışlardır. Yine bir Avustralya gazetesindeki habere göre Kanadadaki gönüllü asker alma işlemleri sırasında üzerinde ANZAK askeri ve Çanakkale boğazının bulunduğu afişler de kullanılıyor. Afişte “Dardanel seni çağırıyor, gelmiyor musun” yazısı yer alıyor. (B.U.)

Osmanlı Devleti 1917 yılında, Şerif Hüseyin isyanının yayıl­maması için çeşitli tedbirler almıştır. Arap kabilelerini para, al­tın ve iaşe temini yoluyla kendi yanına çekmeye, iaşe problem­leri nedeniyle Medine’deki kuvvetlerin bir kısmını tahliye ede­rek sayılarını azaltmaya ve demiryolunu her zaman açık tut­maya çalışmıştır. Şerif Hüseyin ve oğulları ise İngilizlerin de yardımlarıyla kabileleri isyana dâhil etmeyi ve demiryoluna saldırılar düzenleyerek Medine’nin Şam’la bağlantısını kesme­yi amaçlamışlardır. İsyancılar aynı yıl içinde önce El-Vech’i, daha sonra da Akabe’yi ele geçirmeyi başararak Osmanlı kuv­vetleri karşısında stratejik ve psikolojik bir üstünlük sağlamış­lardır. Cemal Paşa ve Fahreddin Paşa’nın bütün gayretlerine rağmen isyan; yayılma eğilimine girmiş, hatta Suriye’ye de ulaşmıştır. 1917 yılında Osmanlı Devleti’nin Hicaz’daki en büyük başarısı Medine’yi elinde tutması ve sürekli devam eden saldırılara rağmen demiryolunu açık tutmayı başarması olmuştur. Bu çalışmada ATASE Arşivi ve Başbakanlık Arşi-vi’ndeki belgeler başta olmak üzere değişik kaynaklardan ha­reketle Hicaz cephesinde 1917 yılında meydana gelen gelişme­ler değerlendirilmiş; özellikle Medine’nin tahliye planı ve bu planın uygulanamama nedenlerinin açığa kavuşturulması amaçlanmıştır. (Y.N.)

1916 yılı Nisan ayında, Kutü’l-Amare’de içlerinde 5 generalin de bulunduğu 13.000 İngiliz askerini esir alan Osmanlı ordusu komutanı Halil Kut Paşa hatıralarında; İttihat ve Terakki’nin kuruluşundan Trablusgarp Savaşı’nda düşmanla göğüs göğüse çarpıştığı Afrika Cephesi’ne; İngiliz tarihinin en önemli yenilgilerinden biri sayılan Kutü’l-Amare’denKurtuluş Savaşı’nda verilen mücadelelere kadar birçok olayla birlikte Enver Paşa’dan Mustafa Kemal’e; Kâzım Karabekir’den İngiliz casus Lawrence’a kadar birçok kişi hakkındaki bilinmeyenleri de ilk kez anlatmıştır. 
Halil Kut’un anılarını dikte ettirdiği kişi olarak tanınan Dr. Necdet Özgelen’e göre, hatıratın aslı Şevket Süreyya’nın 1967’de yayımladığı tefrikadan daha kısadır ve Şevket Süreyya konular üzerine getirdiği bazı açıklamalar ve dipnotlarla bu hatıratı genişletmiştir. 1972 yılında yayımlanan kitap ise, Özgelen’in altını çizerek belirttiği gibi, orijinal hatırata büyük ölçüde sadık kalan Şevket Süreyya tefrikasının tahrif edilmiş ve genişletilmiş halidir. O yüzdendir ki biz Şevket Süreyya’nın Akşam gazetesinde tefrika halinde yayımladığı hatıratı mukayeseli ve eleştirel bir gözle inceleyerek yayıma hazır hale getirmeyi tercih ettik. Böylelikle Kut zaferinin 100. Yıldönümünde adının Türkiye kamuoyunda daha çok zikredileceğini umduğumuz merhum Halil Kut Paşa’nın hayatını öğrenmek isteyenlere en doğru bilgi kaynağını sunmayı amaçladık. ( E.C.)

“Enver Paşa kenara çekilip Büyük Güçler’in (İngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya ve Rusya) birbirlerini yok etmesini istiyordu. Bunu, Almanya ve Rusya ile yaptığı gizli anlaşmalarla gerçekleştirme çabası, başına buyruk bir Alman komutanın iki savaş gemisiyle çıkıp Rus limanı Sivastopol’u bombalaması üzerine berbat oldu.” BBC Tarih dergisinin Nisan sayısında, Eugene Rogan’ın yeni kitabı ‘The Fall of the Ottomans’ın (Osmanlıların Çöküşü) incelendiği bir yazıdan aldım bu cümleyi… Bu cümle aslında Osmanlıların Birinci Dünya Savaşı’na nasıl girdiğine dair geleneksel anlatının bir örneği: Bir Alman amiralin Karadeniz’de durup dururken bir Rus limanını bombalayıp Berlin’in müttefiki Osmanlı’yı bu emrivakiyle savaşa sürüklediği hikayesi.   Oysa yeni ortaya çıkan tarihi belgeler başka şeyler söylüyor.  Durumu anlamak için tam 101 yıl önce bugünlerde Akdeniz’de yaşanan film gibi kovalamacayı hatırlayalım. 
Bu makale daha önce www.hurriyet.com.tr de yayınlanmış , yazarından alınan izinle sitemize konulmuştur. 

Yücel Yanıkdağ’ın “Millete Deva Olmak , Osmanlı Savaş Esirleri, TIP ve Milliyetçilik ( 1914-1939 )” adlı çalışması; 1. Dünya Savaşı ve sonrasında Osmanlı esirlerinin günlük yaşamlarını inceliyor, anılarından  ve kamplarda çıkardıkları gazetelerden ülkelerinin geleceğine yönelik düşüncelerinin izini sürüyor.  Ülkenin meşhur Nöropsikyatristlerince dönemin tıbbına uygun olarak askerleri, esirleri ve sağlıklı bir nasıl değerlendirildiklerini, savaş sonrası ülkenin geleceğine yönelik (yazarın deyişiyle) biyo-politika belirlenmesi için çabalarını inceliyor.   Bu haliyle ilk bakışta birbirinden farklı görünen konuları etkileyici  bir şekilde harmanlayarak okuyucuya sunan “Millet’e Deva Olmak” Birinci Dünya Savaşı ve sonrasında esirler ve nöropsikyatri doktorları üzerinden TIP ve Milliyetçilik ilişkisini sorgulayan, “Suyu Arayan Adamları” merkeze alarak Cihan Harbi’nde Osmanlı İmparatorluğu’nu ve sonrasında Türkiye Cumhuriyeti’ni etkilemiş  bugüne kadar çok dile getirilmemiş sorunları çok  çarpıcı örneklerle sunan orijinal  bir eser.
Bu Yazı Hashtag Tarih Dergisi Şubat 2015 sayısında yayınlanmış olup editörün izni ile sitemize konulmuştur. (T.Y.)

Bir anı kitabının nasıl okunması gerektiği, arşiv belgelerinin niteliği ve tarihçinin misyonu üzerine önemli sonuçların ortaya çıktığı tartışmalardan sonra Bülent Somay’ın derlediği bu kitap, Torosyan tartışmasını akademik düzleme taşıma amacını güdüyor. Kitap, savaş, tehcir ve katliamlar sırasında her şeyini kaybederek, ülkesini terk etmek zorunda kalan Osmanlı Ermenisi bir subayın hüzün dolu öyküsünü tarih ve hakikat sarkacında değerlendirirken, “tarihsel olgu”nun nasıl biçimlendiğini de gözler önüne seriyor. (Tanıtım Yazısından)